«Παναγία η Αγρελωπούσαινα»: Ένα ακόμη μνημείο του ένδοξου βυζαντινού παρελθόντος στην Καλαμωτή της Χίου

 

Μπορεί τα μεγαλειώδη βυζαντινά μνημεία της νήσου, η Νέα Μονή, η Παναγία η Κρήνα, η Παναγία η Σικελιά ή οι Άγιοι Απόστολοι του Πυργίου, να επισφραγίζουν τη λαμπρή συμπόρευση της Χίου με τη Βασιλίδα των Πόλεων Κωνσταντινούπολη, όμως η βυζαντινή της παρακαταθήκη δεν εξαντλείται σ’ αυτά. Ηχηρό παράδειγμα το ναΐδριο της Παναγίας της Αγρελωπούσαινας, κοντά στην Καλαμωτή-όπως και στη Σικελιά- στο ρυθμό της βασιλικής μονόκλιτης, της παλαιολόγειας περιόδου, μιας περιόδου που ναι μεν η αυτοκρατορία παρέπαιε συρρικνούμενη συνεχώς, η τέχνη όμως και ειδικά της ζωγραφικής-αγιογραφίας είχε εκτιναχθεί τόσο, ώστε να χαρακτηριστεί από τους ειδικούς ως η περίοδος προάγγελος της μεγάλης Αναγέννησης στην Ιταλία, όπου μετά την Άλωση κατέφυγαν οι μεγάλοι λόγιοι και οι επίσης μεγάλοι καλλιτέχνες του Βυζαντίου.

Η «Αγρελωπούσαινα»

Εκτενής και εμπεριστατωμένη μελέτη του ναού και των νωπογραφιών του συναντάμε στην έγκριτη επιθεώρηση της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας , σε τεύχος του 2006, υπογεγραμμένη από την σημερνή διευθύντρια της 3ης Εφορείας Αρχαιοτήτων Χίου κ. Όλγα Βάσση, της οποίας το φωτογραφικό υλικό και ελαχιστότατη σύνοψη μεταφέρουμε.

Αφιερωμένο το ναΐδριο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, γνωστό ως «Παναγία Αγρελωπούσαινα», βρίσκεται στη θέση Αγρελωπή ή Αγρελωπός, λόγω της πληθώρας των άγριων ελαιόδενδρων που φύονται εκεί. Ο ναός, κτίριο μικρών διαστάσεων (11,80x5,40 μ.), αποτελείται από τον κυρίως ναό και ευρύχωρο νάρθηκα στη δυτική του πλευρά. Το ιερό διαθέτει τρίπλευρη αψίδα. Έξι τυφλά αψιδώματα, ανά τρία σε κάθε πλάγιο τοίχο, διαρθρώνουν τις επιφάνειες στο εσωτερικό.

Ο νάρθηκας είναι τετράγωνος σε κάτοψη και καλύπτεται από τυφλό σφαιρικό θόλο. Στην επιμελημένη τοιχοποιία του ναού παρατηρούνται λαξευμένοι λίθοι γκρίζου χρώματος -ντόπια σιδηρόπετρα- και μαρμάρινοι δόμοι, ανάμεσα στους οποίους παρεμβάλλονται πλίνθοι οριζόντια τοποθετημένες σε «Γ». Αρχιτεκτονικά μέλη αρχαιότερων κτιρίων, όπως πλίνθος βάσης κίονα, τμήμα ιωνικού κιονόκρανου, λιθόπλινθοι με αναθύρωση στην περίμετρο ή τμήμα θριγκού που προέρχεται από ιωνικό ναό των μέσων του 5ου αι. π.Χ, καθώς και θραύσματα μαρμάρινου τέμπλου από ναό του 11ου αι.

Πλούσια ΒιβλιογραφίαΤο μνημείο έχει παρουσιαστεί από ιστορικούς ή βυζαντινούς αρχαιολόγους κύρους, των οποίων οι δημοσιεύσεις έτυχαν της προσοχής των ειδικών από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και τις ημέρες μας. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος είναι ποικίλος θεματικά, αλλά και υψηλής καλλιτεχνικής αξίας, η δε κτητορική επιγραφή του ναού έχει αποτελέσει παράλληλο αντικείμενο επιπρόσθετης έρευνας και μελέτης από την επιστήμονα Όλγα Βάσση. Η κτητορική επιγραφή αποκαλύπτει ακριβή χρονολόγηση του μνημείου, αναφέρει δηλαδή ως χρονολογία κατασκευής το 1320 μ.Χ. Στο δυτικό τοίχο του κυρίως ναού, πάνω από τη θύρα εισόδου και κάτω από την παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου, αναφέρει η επιγραφή του ναού:

 «Ανηγέρθη εκ βάθρων ο Θείος και Πάνσεπτος Ναός της υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου οία κόπου και εξόδου Νικολάου αναγνώστου και νομικού τοϋ Πανευγένου ηε / αύτοϋ Ειρίνης της Μενντόνι επί της βασιλείας των ευσεβέστατων» Σύμφωνα με τον ίδιο, οι κτήτορες του ναού ήταν τρεις, ένας κληρικός και ζεύγος λαϊκών, όσοι δηλαδή εικονίζονται σε παράσταση του νάρθηκα να προσφέρουν ομοίωμα της εκκλησίας στον Χριστό. Το φωτογραφικό υλικό που παρατίθεται ανήκει εξολοκλήρου στην προαναφερθείσα εργασία της Προϊσταμένης της Γ΄ Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και είναι αποκαλυπτικό στη λεπτομέρεια της παλαιολόγειας αγιογραφίας.Πηγή Πολίτης